ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव भजाम्यहम् ।
मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः ॥११॥
भजती जे जैसे । पार्था माझ्याठायीं । तयां भजें मी हि । तैसा चि गा ॥११५॥
माझिया ठायीं च । मनुष्यमात्राची । वृत्ति भजनाची । स्वाभाविक ॥११६॥
परी नाहीं ज्ञान । म्हणोनि नाशले । तेणें चि पावले । बुद्धिभेद ॥११७॥
मग मी जो एक । साच धनंजया । तेथें कल्पोनियां । अनेकत्व ॥११८॥
देखती ते भेद । अभेदाचे ठायीं । नाम देती पाहीं । अनाम्यासी ॥११९॥
देव देवी ऐसें । म्हणोनियां मातें । देखें अचर्चातें । चर्चिती ते ॥१२०॥
असतां सर्वत्र । सारिखा अखंड । उच्चनीच भेद । पाहती ते ॥१२१॥
भ्रांत -बुद्धीचिया । होवोनि आधीन । ऐशापरी जाण । बोलती ते ॥१२२॥
काङ्क्षन्तः कर्मणां सिद्धिं यजन्त इह देवताः ।
क्षिप्रं हि मानुषे लोके सिद्धिर्भवति कर्मजा ॥१२॥
मग नाना हेतु । धरोनियां मनीं । विधिविधानांनी । नानाविध ॥१२३॥
यथोचित त्यांची । करिती अर्चना । मानोनियां नाना । देवतांते ॥१२४॥
आणिक सर्वथा । जें जें अपेक्षित । तें तें चि समस्त । पावती ते ॥१२५॥
परी तें केवळ । कर्मफळ जाण । निश्चयेंकरोन । धनुर्धरा ॥१२६॥
पाहूं जातां साच । दुजें देतें घेतें । नसे कोणी येथें । कर्मावीण ॥१२७॥
देख ज्याचें त्याचें । कर्म चि निभ्रांत । फळा येई येथ । मृत्युलोकीं ॥१२८॥
पेरावें जें तें चि । अंकुरे क्षेत्रांत । दिसे दर्पणांत । पहावें तें ॥१२९॥
गिरिकंदरांत । आपुली च वाणी । उठे प्रतिध्वनि -। रुपें जैसी ॥१३०॥
तैसा उपासना - । मार्गी ह्या सकळ । असे मी केवळ । साक्षीभूत ॥१३१॥
येथें ज्याची जैसी । असेल भावना । तैसें तो अर्जुना । फळ पावे ॥१३२॥
चातुर्वर्ण्य मया सृष्टं गुणकर्मविभागशः ।
तस्य कर्तारमपि मां विद्धयकर्तारमव्ययम् ॥१३॥
पार्था गुणकर्म -। विभागानुसार । सृजिले मीं चार । वर्ण ऐसे ॥१३३॥
विविध प्रकृती । भिन्न भिन्न गुण । ध्यानीं ते आणून । धनुर्धरा ॥१३४॥
चार हि वर्णाच्या । धर्माची व्यवस्था । स्वभावें सर्वथा । केली मीं च ॥१३५॥
मानव तेथोनि । सर्व हि ते एक । चतुर्वर्णात्मक । परी झाले ॥१३६॥
ऐशा रीती गुण -। कर्माचा विचार । केला मीं साचार । सहजें चि ॥१३७॥
वर्णभेदाची ही । व्यवस्था ऐसी च । म्हणोनि मी साच । नव्हें कर्ता ॥१३८॥
न मां कर्माणि लिम्पन्ति न मे कर्मफले स्पृहा ।
इति मां योऽभिजानाति कर्मभिर्न स बध्यते ॥१४॥
माझिया सत्तेनें । जाहलें हें पार्था । परी मीं सर्वथा । नाहीं केलें ॥१३९॥
माझें अकर्तृत्व । जाणिलें हें ज्यानें । कर्माचीं बंधनें । नाहीं त्याला ॥१४०॥
एवं ज्ञात्वा कृतं कर्म पूर्वैरपि मुमुक्षुभिः ।
कुरु कर्मैव तस्माच्चं पूर्वैः पूर्वतरं कृतम् ॥१५॥
पार्था पूर्वकाळी । मातें मुमुक्षूंनीं । ऐसा ओळखोनि । केलीं कर्मे ॥१४१॥
भाजलेलीं बीजें । पेरिलीं भूमींत । नाहीं जैसीं येत । अंकुरत्वा ॥१४२॥
तैसीं कर्मे तीं च । परि होती जाण । मोक्षासि कारण । सर्वथैव ॥१४३॥
पार्था कर्माकर्म -। विवेक हा येथें । नाकळे बुद्धीतें । ज्ञात्याच्या हि ॥१४४॥
किं कर्म किमकर्मेति कवयोप्यत्र मोहिताः ।
तत्ते कर्म प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात् ॥१६॥
कर्म ऐसी संज्ञा । कवणातें जाण । किंवा काय खूण । अकर्माची ॥१४५॥
धनंजया ह्याचा । पाहतां विचार । ज्ञाते हि साचार । घोंटाळती ॥१४६॥
जैसें खोटें नाणें । जणूं खरें वाटे । घाली संदेहीं तें । दृष्टिलागीं ॥१४७॥
मनाच्या संकल्पें । दुजी सृष्टि जाण। कराया निर्माण । समर्थ जे ॥१४८॥
कर्मांसी नैष्कर्म्य । मानोनियां भ्रमें । बद्ध होती कर्मे । ते हि तैसे ॥१४९॥
सर्वज्ञ जे द्रष्टे । ते हि होती मूढ । नेणत्याचा पाड । काय तेथें ॥१५०॥
कर्म -अकर्माचा । म्हणोनि विवेक । सांगतसें ऐक । तो चि आतां ॥१५१॥
कर्मणो ह्यापि बोद्धव्यं च विकर्मणः ।
अकर्मणश्व बोद्धव्यं गहना कर्मणो गतिः ॥१७॥
स्वभावतां जेणें । आकारतें विश्व । तयातें चि नांव । ‘कर्म ’ ऐसें ॥१५२॥
पार्था कर्माचें त्या । यथार्थत्वें ज्ञान । व्हावें लागे जाण । आधीं येथें ॥१५३॥
मग वर्णाश्रम -। धर्मासी उचित । कर्म जें विहित । विशेषत्वें ॥१५४॥
विकर्म ’ तें पार्था । जाणावें निश्चित । सर्वथा साद्यन्त । फलासह ॥१५५॥
निषिद्ध ’ जें कर्म । तें हि येथें मग । ओळखावें चांग । धनुर्धरा ॥१५६॥
कर्माकर्माचें हें । जाणतां स्वरुप । जीव आपोआप । बंधमुक्त ॥१५७॥
नाहीं तरी सारें । विश्व कर्माधीन । ऐसी चि गहन । व्याप्ति ह्याची ॥१५८॥
परी असो आतां । देई अवधान । सांगेन लक्षण । मुक्ताचें त्या ॥१५९॥
कर्मण्यकर्म यः पश्येदकर्मणि च कर्म यः ।
स बुद्धिमान्मनुष्येषु स युक्तः कृत्स्नकर्मकृत ॥१८॥
साक्षित्वें सकळ । कर्मी वावरतां । देखे नैष्कर्म्यता । आपुली जो ॥१६०॥
आचरितां कर्म । नसे फलासक्ति । जयाचिया चित्तीं । लेशमात्र ॥१६१॥
आत्मरुप जग । म्हणोनियां पाहीं । कर्तव्य तें कांहीं । नुरे जया ॥१६२॥
नैष्कर्म्यावस्थेचा । ऐशापरी चांग । बोध झाला साङ्ग । जयालागीं ॥१६३॥
तरी हि जो कर्मे । आचरे सकळ । होवोनि केवळ । साक्षीभूत ॥१६४॥
धनंजया ऐशा । लक्षणांनी युक्त । तो चि जाण मुक्त । सर्वथैव ॥१६५॥
जैसा जळापाशीं । जो का उभा ठाके । जळीं जरी देखे । आपणासी ॥१६६॥
तरी तो निभ्रांत । ओळखे आपण । आहों जळाहून । वेगळे चि ॥१६७॥
किंवा जळीं नाव । चालतां वेगांत । बैसोनियां तींत । जाय जो का ॥१६८॥
थडियेचे वृक्ष । धांव घेती ऐसें । तयालागीं दिसे । तेथोनियां ॥१६९॥
परी वस्तुस्थिति । पाहतां सकळ । वृक्ष ते अचळ । ऐसें म्हणे ॥१७०॥
तैसेम सर्व कर्मी । वर्ततां निःशंक । मानोनि तें देख । भासात्मक ॥१७१॥
मग आत्मरुप । ओळखे आपण । नैष्कर्म्यची खूण । जाणे ऐसी ॥१७२॥
न चालतां जैसें । सूर्याचें चालणें । उदयास्त होणें । दिसे येथें ॥१७३॥
तैसा आपणातें । जाणे कर्मातीत । सर्व हि कर्मात । वावरतां ॥१७४॥
जैसें भानु -बिंब । बुडे ना जळांत । तैसा उपाधींत । सांपडे ना ॥१७५॥
मानवाचें रुप । जरी दिसे त्याचें । तरी जाण साचें । ब्रह्म चि तो ॥१७६॥
न पाहतां त्यानें । देखिलें हें विश्व । न करितां सर्व । केलें त्यानें ॥१७७॥
न भोगितां सर्व । भोगिले गा भोग । ऐसा तो सर्वाङग -। परिपूर्ण ॥१७८॥
‘ एकदेशी तरी । सर्वत्र तो गेला । असो विश्व झाला । स्वयें चि तो ॥१७९॥
यस्य सर्वे समारम्भाः कामसंकल्पवर्जिताः ।
ज्ञानाग्रिदग्धकर्माणं तमाहुः पण्डितं बुधाः ॥१९॥
ज्याच्या ठायीं नाहीं । कर्माचा विषाद । तरी फलास्वाद । नसे चित्तीं ॥१८०॥
पार्था आणिक हें । कर्म मी करीन । किंवा संपवीन । आरंभिलें ॥१८१॥
येणें संकल्पें हि । जयाचें गा मन । विटाळे ना जाण । लेशमात्र ॥१८२॥
सर्व हि कर्माची । जेणें ऐशा रीती । टाकिली आहुती । ज्ञानाग्नींत ॥१८३॥
मानवाच्या रुपें । आकारलें जाण । तें चि पार्था पूर्ण । परब्रह्म ॥१८४॥
त्यक्त्वा कर्मफलासङ्गं नित्यतृप्तो निराश्रयः ।
कर्मण्यभिप्रवृत्तोऽपि नैव किञ्चित्करोति सः ॥२०॥
देखें सर्वथैव । देहीं जो उदास । फळभोगीं आस । नाहीं ज्यासी ॥१८५॥
अखंड उल्हासें । जो का रात्रंदिन । जाहला तल्लीन । आत्मानंदी ॥१८६॥
संतोषाच्या घरीं । स्वबोध -पक्कान्नें । जेवितां न म्हणे । पुरे ऐसें ॥१८७॥
